تجربه های بین المللی

بسیاری از متخصصین و مدیران اتاق های فکر را "قوه ی چهارم" (Think Tanks) در کشورهای پیشرفته ی دنیا می نامند؛ قوه ای در تراز 3 قوه ی دیگر (قانون گذاری، اجرایی، و قضایی) که ساختار یک حاکمیت را می سازند. اطلاق چنین جایگاهی برای اتاق های فکر، که به درستی آن ها را کانون های تفکر و یا اندیشگاه ها هم می نامند، گویای اهمیت این نهادها در کشورهای پیشرفته است.

اتاق فکر بر خلاف برداشت سطحی و عوامانه از آن، یک اتاق با چند میز و صندلی و یا یک میز کنفرانس و جلسه نیست که هر از گاهی قفل آن رابگشایند و مدیران در آن به تفکر و یا خلق فکر بپردازند.

اتاق فکر (البته نوع حرفه ای و اصولی آن) بنا بر ماهیت یک پژوهشکده یا مرکز تحقیقاتی است که دست کم پنج پژوهشگر تمام وقت و دست بالا تا صدها پژوهشگر در آن کار می کنند؛ البته این نوع پژوهشکده تفاوت‌های محسوسی با سایر پژوهشکده‌ها دارد. دلیل آن موضوع‌هایی است که برای پژوهش به اتاق‌های فکر محول می شوند. پس با تخصیص یک اتاق و چند میز و صندلی و سال و ماهی یک جلسه در آن، چیزی به نام اتاق فکر شکل نمی گیرد.

به زبان فنیِ دقیق، آنچه اتاق های فکر انجام می دهند تولید محصولی به نام "هوشمندی استراتژیک (Strategic Intelligence) با نگاه به آینده" است! هر سندی استراتژیک در واقع یک "بسته ی سیاسی" یا "بسته ی کمک به تصمیم گیری" است و سیاست گذاری و تصمیم گیری را برای سیاست گذاران و مدیران ارشد تسهیل می کند.

در اوان شکل گیری اتاق های فکر امروزین، یعنی در دهه ی 1940 و 1950 م، خود اتاق فکر یک ایده ی خوب برای تسهیل سیاست گذاری و تصمیم گیری بوده است. در دهه ی 1950 که دنیا ،پس از جنگ جهانی دوم به دو قطب شرق و غرب (کمونیسم و سرمایه داری) تقسیم شده بود ،سیاست گذاران امنیتی و نظامی در آمریکا نمی توانستند به روش های سنّتی رایج سیاست گذاری کرده و یا تصمیم های خطیر را درباره ی مسایل جهانی و یا کنترل پیشروی کمونیسم بگیرند . ازاین رو بود که نیروی هوایی ایالات متحده در سال 1947 م نخستین اتاق فکر به نام اندیشگاه رند تاسیس کرد تا مددکار تصمیم گیری های حساس فرماندهی این نیرو باشد.

بعدها که سردمداران نیروهای مسلح آمریکا در پنتاگون (وزارت دفاع آمریکا ) طعم سیاست ساز ی ها و تصمیم سازی های رند را چشیدند، آن را از اختیار نیروی هوایی خارج و آن را به یک نهاد مستقل تبدیل کردند تا کل نیروهای مسلح و وزارت دفاع و حتی دیگر وزارت خانه ها و شرکت های بزرگ این کشور نیز بتوانند از خدمات پژوهشی و فکری آن برای اتخاذ سیاست ها و تصمیم های کلیدی شان یاری بگیرند. نظریه اما در فرهنگ سیاست گذاری مشتمل بر ایده های کلی و کلان برای حل یک مشکل اجتماعی بزرگ و عمده است. مثلاً نظریه "امنیت به مثابه ی خلق فرصت" را در نظر بگیرید. این نظریه در مقابل مفهوم سنّتی امنیت ابداع شده که بر رفع تهدیدها و مخاطرات یک کشور از طریق اقدامات امنیتی (نظامی و انتظامی) متعارف تاکید می کند. در این نظریه ی جدید، که می توان آن را تعریفی "َنرم " از امنیت در مقابل تعریف "سخت " قدیمی دانست، امنیت از طریق خلق فرص تهای اثربخش برای افراد، ازمان ها، شرکت ها و ملت ها حاصل می شود. این نظریه استدلال می کند که افزایش فرصت ها هموار ه مترادف با افزایش حاشیه ی امنیتی خود سازمان یا ملت است. در جایی که سازمان ها و شرکت ها می توانند مشکلات خود را بر پایه ی این یا آن "ایده" حل کنند و یا فرصت های پیش روی خود را مغتنم بشمرند، جوامع برای حل مشکلات اساسی خود نیازمند نظریه های کارآمد هستند.

از زمانی که اصطلاح اتاق فکر در دهه پنجاه میلادی پدید آمد بحثی وجود دارد که اولین اتاق فکر با توجه به شاخصه های تعریف شده کدام بوده است؟

فعلا دو کاندیدا برای عنوان "اولین اتاق فکر" وجود دارد: انجمن نایبانی در انگلستان که به سال 1882 برای پیشبرد تدریجی تغییرات اجتماعی تاسیس شد و موسسه بروکینگز که به سال 1916 در ایالات متحده به وجود آمد.

البته می دانیم که ابتدا و اساساً اصطلاح اتاق فکر اشاره به سازمان هایی داشت که مشاوره های نظامی ارایه می کردند، نظیر موسسه رند (RAND) که در سال 1945 شکل گرفت.

تا دهه 70 میلادی تعداد اتاق های فکر چندان زیاد نبود و این تعداد محدود نیز عمدتا پیرامون مسایل نظامی و غیرسیاسی به دولت آمریکا مشورت می دادند. از سال 1970 به بعد ناگهان به صورت انفجاری تعداد اتاق های فکر رو به افزایش گذاشت به صورتی که تعداد بسیار زیادی از اتاق های فکر کوچکی پدید آمد که در همه زمینه ها من جمله مسایل حزبی، سیاسی و دیدگاه های ایدئولوژیکی به ابراز نظر می پرداختند.

ریشه شناسی

گفته می شود تا دهه 1940 بیشتر اتاق های فکر با عنوان موسسه شناخته می شدند. در دوران جنگ جهانی دوم به جای اتاق فکر (TINK TANK) از اصطلاح (IRAN BOXES) استفاده می شد عبارت (TINK TANK) در اصطلاح عرف عام دوران جنگ آمریکا بر اتاق هایی اطلاق می شد که استراتژیست ها در آن پیرامون طراحی اقدامات جنگی بحث می کردند.

اولین بهره گیری ثبت شده از این عبارت که به اتاق های فکر نوین اشاره می کرد به 1959 باز می گردد تا دهه 60 اساسا این عبارت به موسسه رند (RAND) و سایر گروه هایی اطلاق می شد که با نیروهای مسلح کار می کردند. اما در دوران جدید، اتاق فکر به طیف گسترده ای از موسسات گفته می شود که در زمینه های بازاریابی تا روابط عمومی به ویژه در حوزه روابط بین الملل فعالیت می کنند.

انواع اتاق فکر:

1) اتاق های فکر در آمریکا: اتاق فکر در ایالات متحده نقش بسیار مهمی را در شکل دهی سیاست داخلی و بین المللی بازی می کند. این اتاق های فکر در ایالات متحده عمدتا ادعا می کنند که منبع درآمدی آنها کمک مالی افراد خصوصی (هبه) است لذا افراد درگیر در مباحث جنجالی در اتاق های فکر احساس راحتی بیشتری نسبت به کارکنان موسسات دولتی دارند.

2) اتاق های فکر در چین: در جمهوری خلق چین اتاق های فکر معدودی وجود دارندکه توسط منابع دولتی تغذیه می شوند لذا امکان ورود جدی به بحث های چالشی را ندارند اما روابطی میان آنها و اتاق های فکر سایر کشورها به وجود آمده و داد و ستد فکری با آنها آغاز شده است.

3) اتاق های فکر در انگلیس: وضعیت اتاق های فکر در انگلیس مشابه آمریکا بوده و ارتباط زیادی میان اتاق های فکر این دو کشور وجود دارد.

4) اتاق های فکر در آلمان: در آلمان بیشتر احزاب سیاسی ارتباط مناسبی با اتاق های فکر ندارند اما بنیادهایی وجود دارند که در جایگاه اتاق فکر با احزاب همکاری می کنند. مثلاً بنیاد کنراد آدنائر با حزب (CDU) یعنی حزب اتحاد دموکرات مسیحی کار می کند. یا بنیاد فردیش ایرت یا حزب (SPD) با حزب سوسیال دموکرات همکاری دارد، حزب سبزها هم از همکاری بنیاد هاینریش بول و حزب چپ هم از همکاری بنیاد رزالوکزامبورگ بهره می گیرد.

منتقدان اتاق های فکر:

پدیده اتاق فکر دارای منتقدانی نیز هست مثلاً رالف نیدر فعال سیاسی آمریکایی و کاندیدای حزب سبز برای انتخابات ریاست جمهوری در سال های 1996 و 2000 میلادی و کاندیدای مستقل در سال 2004 بر آن است که اتاق های فکر به دلیل وابستگی به منابع مالی بنیادهای خصوصی، ممکن است که نتایج تحقیقاتشان را به سوی منافع آن موسسات انحراف دهند، بعضی از منتقدان هم معتقدند که اتاق های فکر ممکن است به چیزی مشابه ابزارهای تبلیغی تبدیل شوند که تحقیقات علمی را در خدمت تبلیغات سیاسی ایجاد کنندگانشان قرار دهند، بعضی هم اتاق های فکر را متهم می کنند که به عنوان نوعی لابی در خدمت شکل دهی افکار عمومی به نفع افراد و سازمان های ذی نفع در می آیند.

تعداد اتاق‌های فکر ثبت شده در جهان

بنا بر گزارش ارایه شده توسط دانشگاه پنسیلوانیا تا تاریخ اگوست 2009 تعداد کانون‌های تفکر ثبت شده در دنیا به شرح ذیل می‌باشد.

NUMBER OF THINK TANKS IN THE WORLD 2009* Region	No. of TT's	% of Total
Africa	503	8
Asia	1183	19
Europe	1750	28
Latin America and Caribbean	645	10
Middle East and North Africa	273	4
North America	1912	30
Oceania	39	1
Total	6305	100